Meinafræðideild

Meinafræðideild annast sjúkdómsgreiningar á grundvelli vefjasýna.

Rannsóknastofan tekur við sýnum frá Landspítala og flestum öðrum sjúkrahúsum landsins auk sýna sem tekin eru af heilsugæslulæknum og mörgum sérfræðilæknum.

Sýnin. Á deildinni eru rannsökuð um það bil tólf þúsund vefjasýni á ári.  Sýnin eru fjölbreytileg. Mikill hluti þeirra eru lítil sýni sem tekin eru til sjúkdómsgreiningar en sem dæmi um slík sýni eru þau sem tekin eru við speglanir á meltingarvegi og húðsýni.

Líffæri sem fjarlægð eru við skurðaðgerðir eru skoðuð á deildinni. Sjúklegar breytingar eru greindar og umfang þeirra.

Sem dæmi um slík sýni eru brjóst sem fjarlægð eru að hluta eða í heild vegna æxlis.

Slík sýni eru send fersk á rannsóknastofu deildarinnar, hluti af æxlinu fjarlægður og frystur til mögulegra sérrannsókna, annar hluti æxlisins tekinn til greiningar æxlis, en í því felst m.a. tegundagreining, mat á gráðu þess, mat á hormónaviðtökum í æxlisfrumum, mat á stærð æxlis og umfangi í sýni og hvort það er nálægt skurðbrúnum.

Við mat á útbreiðslu sjúkdómsins eru oft teknir eitlar úr holhönd (varðeitlar) og er hægt að greina hvort meinvörp eru í þeim meðan sjúklingurinn er í aðgerð og er það gert með frystiskurðartækni.

Flest sýni eru hert í formalíni, sem stöðvar efnaskipti í vefnum. Úr stærri sýnum og líffærum eru teknar sneiðar sem steyptar eru í parafínkubba.

Úr þessum kubbum eru síðan skornar þunnar sneiðar sem færðar eru á gler og litaðar. Minni sýni eru steypt í heild sinni í parafínkubba.

Glerin með lituðum sneiðum úr sýnunum eru skoðuð í smásjá af læknum með sérfræðimenntun í meinafræði. Ferlið frá því að sýni berst til stofunnar þar til greining liggur fyrir tekur oftast 1-4 daga.  Sumar sérrannsóknir taka lengri tíma.

Krufningarnar.  Annað meginverkefnið Rannsóknastofunnar eru krufningar.  Þeim er skipt í réttarkrufningar og sjúkrahúskrufningar.  Í sumum tilvikum eru þeir sem deyja innan sjúkrahúss krufðir

Tilgangur með þeim krufningum er einkum að kanna nánar eðli og umfang sjúkdóms eða sjúkdóma, sérstaklega ef sjúkdómsgangurinn er á einhvern hátt óvenjulegur.

Réttarkrufningar eru framkvæmdar að beiðni lögreglu einkum þegar um voveifleg mannslát eða skyndidauða er að ræða (sjá nánar upplýsingar um réttarlæknisfræði). 

• Virkir dagar frá kl. 8:00-16:00.

Utan afgreiðslutíma er sérfræðingur og lífeindafræðingur á vakt.

• Upplýsingar um vakthafandi eru hjá símaveri Landspítala í síma 543 1000

Nauðsynlegt er að hafa samband við lífeindafræðing eða lækni ef senda þarf fersk sýni utan venjulegs afgreiðslutíma.

• Beiðni um vefjarannsókn
• Beiðni um frumurannsókn 
•  Beiðni um fylgjurannsókn 
• Beiðni um krufningu
• Beiðni um stökkbreytingapróf og DNA vinnu

• Leiðbeiningar um sendingu sýna til meinafræðideildar
• Leiðbeiningar um sendingu sýna til frumumeinafræði

Meginverksvið sameindameinafræðideildar eru grunnrannsóknir, einkum á illkynja sjúkdómum. Á deildinni hafa á undanförnum árum m.a. verið unnar miklar rannsóknir á brjóstakrabbameini.

Á öðrum rannsóknarstofum meinafræðideildar eru einnig stundaðar vísindarannsóknir og margir af starfsmönnum stofunnar sinna kennslu heilbrigðisstétta.

Yfirlæknir meinafræðideildar

• Jón Gunnlaugur Jónasson 

Yfirnáttúrufræðingur, sameindameinafræði 

• Rósa Björk Barkardóttir 

Yfirlífeindafræðingar 

• Sigrún Kristjánsdóttir 
• Fjóla Haraldsdóttir

Skrifstofustjóri ritaramiðstöð / réttarlæknisfræði

• J. Ágústa Arnold 
  
  

Réttarlæknisfræði og réttarmeinafræði eru tvær skildar undirsérgreinar innan læknisfræðinnar. Þessar greinar eru snertifletir læknisfræðinnar og réttarkerfisins og má segja að læknisfræðin sé notuð til að leysa vandamál eða leita lausna á lagalegum atriðum er snúa að réttarkerfinu, þ.e. lögreglu og dómskerfi. Réttarmeinafræðin snýr fyrst og fremst að rannsókn á þeim látnu, réttarlæknisfræðin sinnir þeim lifandi. Réttarmeinafræðingur annast réttarkrufningar að beiðni lögregluembættanna og er tilgangur þeirra að komast að dánarorsök og dánaratvikum. 

Dánaratvik eru það hvernig dauðann bar að garði;  af slysförum, sjálfsvíg, manndráp eða náttúrlegur dauðdagi.

Í sumum tilfellum er réttarkrufningin ein og sér nægjanleg til ákvörðunar dánaratvika en í flestum tilvikum er rannsókn lögreglu (þ.m.t. vettvangsrannsókn og vitnaleiðslur) a.m.k. jafn mikilvæg ef ekki mikilvægari til ákvörðunar dánaratvika.

Í tilvikum þar sem um manndráp er að ræða, eða grunur um slíkt, tekur réttarmeinafræðingurinn einnig þátt í vettvangsrannsókn lögreglu. 

Upplýsingar og niðurstöður réttarkrufninga eru á forræði lögreglu og eingöngu lögreglu heimilt að afhenda niðurstöður þeirra. Nokkurn tíma getur tekið fyrir niðurstöður að berast.

Réttarkrufningar á Íslandi eru einvörðungu á Rannsóknastofu í meinafræði og eru rúmlega 200 á ári.

Þeim hefur farið fjölgandi með árunum og rannsóknir á dánarorsökum og dánaratvikum eru oft flóknar og tímafrekar, jafnvel þó um sé að ræða náttúrlegan dauðdaga.

Auk þess að leiða í ljós eða staðfesta dánarorsök (svo sem í slysum) getur réttarkrufning leitt í ljós illkynja sjúkdóm sem ekki var þekktur fyrir, eða áður ógreindan arfgengan sjúkdóm, sem þýðingarmikið er fyrir aðstandendur að hafa vitneskju um.

Venjulega líða a.m.k. tveir til þrír sólarhringar frá andláti til réttarkrufningar, jafnvel lengur, sem hafa þarf í huga við tímasetningu kistulagninga og jarðarfara.

Oft er dánarorsök ljós strax í lok krufningar. Í þeim tilvikum þar sem útiloka þarf eða staðfesta lyfjaeitrun má búast við að það taki a.m.k. tvo mánuði að fá endanlegar niðurstöður krufningarinnar.

Ýmsar aðrar sérrannsóknir, sumar gerðar á rannsóknarstofunni, aðrar utan stofnunarinnar, geta einnig tekið langan tíma.

Dánarvottorð er þó alltaf gefið út strax að lokinni krufningu til að unnt sé að jarðsetja án frekari tafa.

Þegar um er að ræða réttarkrufningar geta aðstandendur sótt dánarvottorðið á Rannsóknastofu í meinafræði.

Ef aðstandendur óska eftir geta þeir fengið viðtal við réttarmeinafræðinginn til að fá niðurstöður réttarkrufningarinnar. Einnig geta aðstandendur beðið heimilislækni sinn að hafa samband við réttarmeinafræðinginn og miðla niðurstöðum til ættingja.

Vinsamlega athugið að aðstandendur þurfa að hafa frumkvæði að því að fá niðurstöðurnar frá rannsóknastofunni.

Á Rannsóknastofu í meinafræði fara fram tvenns konar krufningar:

• Sjúkrahúskrufningar að beiðni vakthafandi sérfræðings á þeirri deild sem viðkomandi lést
• Réttarkrufningar þar sem sýslumenn og lögreglustjórar embætta biðja um krufningu á fólki sem deyr utan stofnana 

Ef um er að ræða sjúkrahúskrufningu gefur sá sérfræðingur sem biður um krufningu út dánarvottorðið. Geta aðstandendur yfirleitt nálgast það vottorð á þeirri deild sem viðkomandi einstaklingur lést.

Ef um er að ræða réttarkrufningu er dánarvottorðið gefið út af réttarmeinafræðingi og hægt er að nálgast það á ritaramiðstöð Rannsóknastofu í meinafræði.

Réttarlæknisfræði er ævafornt fag en fyrstu kennslubækur í réttarlæknisfræði í Evrópu voru gefnar út á 17. öld og var þá kennd við þýska háskóla.

Í kringum 1750 hófst kennsla í réttarlæknisfræði við Háskólann í Kaupmannahöfn en stofnað var til fyrstu prófessorsstöðu í réttarlæknisfræði á Norðurlöndum (medicina legalis) árið 1841 við Karolinska Institutionen í Stokkhólmi.

Á Íslandi var réttarlæknisfræði kennd í Læknaskólanum í Reykjavík frá 1876. Jafnan þótti rétt að gera líkskurð á mönnum sem létust voveiflega og var Níels Dungal, prófessor í meinafræði, frumkvöðull í réttarlæknisfræðilegum störfum hérlendis og tók meðal annars upp rannsóknir í barnsfaðernismálum. Sérstakt embætti prófessors í réttarlæknisfræði við Háskóla Íslands var stofnað 1979 og samkvæmt hefð fylgdu þá rannsóknarstörf í réttarlæknisfræði innan vébanda Rannsóknastofu Háskólans.

Mörg störf réttarlæknisfræði eru fléttuð inn í almenn lækningastörf svo sem héraðslækna, slysavarðstofulækna, kvensjúkdómalækna og barnalækna.

Þau störf sem kalla má sértæk réttarlæknisfræðileg eru rannsókn dauðsfalla sem koma til kasta lögregluyfirvalda, barnsfaðernismál og glæpamál þar sem lífefni til kennslagreiningar koma við sögu.

Réttarlæknar þurfa oft á afar sértækum rannsóknum að halda t.d. kennslaburð líkamsleifa, DNA-rannsóknir í glæpamálum, skoðun bitfara og margt fleira.

Rannsóknir í réttarlæknisfræði eru í eðli sínu margslungnar sökum þess að hvert mál er sérstakt. Um er að ræða að mestum hluta réttarkrufningar og barnsfaðernismál.

Allar rannsóknir í réttarlæknisfræði eru unnar samkvæmt beiðni lögreglu eða dómsyfirvalda.