Göngudeild innkirtla og efnaskipta

Blóðsykurföll að næturlagi eru óæskileg af nokkrum ástæðum:

-Það er erfiðara að átta sig á þeim en á daginn

-Ef þau eru algeng geta einkenni  þeirra minnkað og loks horfið.

-Þau geta orsakað blóðsykurhækkun undir morgun og eftir morgunmatinn.

Þú getur í raun ekki útilokað blóðsykurfall nema með því að vakna og mæla blóðsykurinn kl. 3:00 í nokkur skipti.  Blóðsykurinn getur verið eðlilegur þegar þú vaknar að morgni þrátt fyrir að hann hafi verið lágur um nóttina. Gagnlegt er að athuga þetta af og til.

Hvað veldur blóðsykurfalli að næturlagi? Algengustu orsakir:

-Of stórir skammtar grunninsúlíns.

-Líkamsrækt um daginn án þess að bæta sér upp kolvetni eða minnka grunninsúlín.

-Áfengi. Alkóhól stöðvar framleiðslu glúkósa í lifrinni – sem alla jafna viðheldur blóðsykri að næturlagi.

Hvernig er hægt að bregðast við?

Ef þú lækkar alltaf í blóðsykri að næturlagi þarftu að minnka næturgrunninn. Til að byrja með væri gott að minnka skammtinn um 10%. Þetta þýðir að ef þú notar 20 einingar venjulega ættirðu að minnka skammtinn niður í 18 einingar. Gefðu nýjum  skammtastærðum nokkra daga áður en þú breytir aftur og breyttu aðeins einu í einu. 

Eftir æfingar gætir þú einnig þurft að minnka  kvöldskammt af langvirku insúlíni.  Ágætt er að miða við að minnka grunninn um 20-30%  sem þýðir að fyrir 20 einingar sem notaðar eru venjulega færir þú niður í  14-16 einingar.

Ef þú neytir áfengis  getur verið nauðsynlegt að minnka grunninn að kvöldi og  borða eitthvað sem inniheldur kolvetni áður en þú sofnar. 

Að hefja daginn með háan blóðsykur gerir það að verkum að erfiðara verður að ná markmiðum sínum en ef sykurinn er í lagi. Ef  fyrsta markmið er að koma í veg fyrir blóðsykurföll að næturlagi ætti annað markmið að vera gott blóðsykurgildi að morgni.

Hvað orsakar háan blóðsykur að morgni?

Bláa línan í myndinni hér að ofan er dæmi um einhvern sem fer að sofa með of háan blóðsykur (um 10 mmól/L) og vaknar svipaður. Í þessu tilviki þarf að skoða hvað var gefið með máltíðinni (bolus) kvöldið áður. Grunninsúínið  virðist vera rétt því sykurinn helst jafn yfir nóttina þrátt fyrir að sykurinn sé óþarflega hár.

Rauða línan er dæmi um of lítið grunninsúlín. Blóðsykur er fínn þegar viðkomandi sofnar en hækkar um nóttina.

Dögunarfyrirbæri  (e. dawn phenonmenon)  er ástand þar sem blóðsykur hækkar verulega á milli klukkan 03:00 og  07:00. Þetta hefur mismikil áhrif á einstaklinga en það stafar af hækkun hormóna á morgnana (kortisól og vaxtarhormón) sem minnkar næmi líkamans fyrir áhrifum insúlíns.

Lausnir

1. Mikilvægt er að ganga úr skugga um að blóðsykur sé í lagi fyrir svefninn.

2. Ef blóðsykur er í lagi fyrir svefninn en of hár þegar vaknað er gæti þurft að auka við grunninsúlínið eða skipta  yfir í enn langvirkara grunninsúlín. 

Flestir þurfa um það bil 50% af heildarskammti sólarhringsins sem grunninsúlín og 50% með máltíðum.

Eldri insúlín (Lantus og Levemir) eru í mörgum tilfellum hætt að virka áður en 24 tímar eru liðnir og er því nauðsynlegt fyrir suma að vera á tvískiptum skömmtum. Tresiba og Toujeo eru nýrri insúlín sem virka mun lengur og er því óþarfi að skipta þeim í tvær gjafir. 

Hvernig get ég ákvarðað hvort grunnskammtur er réttur?

Besta leiðin til að ákvarða grunn er að fasta eða borða máltíðir án kolvetna. Með því að fasta þarf ekkert máltíðarinsúlín. Í dæminu hér fyrir ofan hefur einstaklingurinn borðað kolvetnalausa máltíð að morgni.

Svarta línan sýnir hvað gerist ef grunninsúlín  er rétt ákvarðað - blóðsykur er jafn.

Rauða línan sýnir hvað gerist ef of mikið grunninsúlín er notað  - blóðsykur lækkar.

Bláa línan sýnir hvað gerist ef of lítið grunninsúlín er notað  - blóðsykur hækkar.

Þú getur einnig fastað eða borðað kolvetnalausar máltíðir um hádegi, kaffitíma og kvöldmat til að sjá hvernig blóðsykur hagar sér á þessm tímum sólarhringsins. Hægt er að gera þessar tilraunir á nokkrum dögum til þess að fastan verði ekki of löng í einu.

Hvaða breytingar er hægt að gera?

Besta leiðin til stilla saman máltíð og insúlínskammt er að telja kolvetni.  Við leggjum ríka áherslu á að þú kynnir þér og lærir kolvetnatalningu ef þú hefur ekki tileinkað þér hana nú þegar. Hægt er að fá aðstoð við kolvetnatalningu hjá næringarfræðingi á göngudeild sykursýki.

Að stilla skammta – hvaða þættir eru mikilvægir?

-Með tímanum öðlast fólk reynslu í að meta kolvetnainnihald matvæla sem það borðar oftast. Í þessu sambandi gildir máltækið æfingin skapar meistarann. Hjálpleg smáforrit í farsíma eru til dæmis Carbs and Cals og MyFitnessPal.

-Kolvetnahlutfall (hve mikið insúlín þarf með  máltíðum) er mjög mismunandi milli einstaklinga og reyndar hjá sama einstaklingi á mismunandi tímum sólarhringsins. Gróft mat á kolvetnahlutfalli er að finna í viðauka aftast í þessu hefti. Þetta hlutfall getur einnig breyst eftir því sem tíminn líður og er því mikilvægt að fara yfir stillingar öðru hvoru.

-Tímasetning máltíðarinsúlíns getur verið mikilvæg en  vikið er að því í skrefi  5.

Er ég að gefa réttan skammt?

-Það fyrsta sem þarf að gera er að ganga úr skugga um að grunninsúlín sé rétt (þrep 3).

Mældu blóðsykur fyrir máltíð og tveimur klukkustundum eftir að borðað er.

-Ef blóðsykur er hærri en 10 mmól/L tveimur tímum eftir máltíð þarf að skoða kolvetnahlutfall og gefa meira insúlín með máltíðinni. Tveimur tímum eftir máltíð ætti blóðsykur að vera orðinn svipaður og áður en borðað var.  

-Ef blóðsykur er hár tveimur tímum eftir máltíð en lækkar svo niður fyrir markmið 4 til 5 tímum síðar getur það verið merki um að máltíðarinsúlínið sé gefið of seint þ.e að lengri tími þurfi að líða frá insúlíngjöf þar til borðað er. 

Þrátt fyrir að insúlín eins og Novorapid, Humalog og Apidra séu hraðvirk, getur tekið um 30 mínútur fyrir þau að byrja að virka. Þetta getur þýtt að kolvetnaríkar máltíðir geta hækkað blóðsykur mikið áður en insúlínið fer að virka sé það ekki gefið í tíma.  Á hinn bóginn geta máltíðir sem innihalda mikið af fitu (pizzur og annar skyndibiti ) tafið hækkun blóðsykurs en leitt til þess að blóðsykur getur hækkað löngu eftir máltíðina.

Tímasetning getur einnig skipt verulegu máli þegar grunninsúlínið er gefið.  Lantus og Levemir geta verið hætt að virka áður en 24 klukkustundir eru liðnar en þá hækkar blóðsykur undir morgun og er of hár þegar vaknað er. Þá er skynsamlegt að skipta skammtinum upp í tvö skipti á dag eða skipta yfir á nýrri grunninsúlín.

Tímasetningar

Eins og sést hér getur verið varasamt að gera breytingar byggðar á einni mælingu. Ef blóðsykur hefði eingöngu verið mældur fyrir hádegismatinn hefði verið hægt að draga þá ályktun að morgunskammturinn væri of stór. Hér gæti þurft minna insúlín en lykilatriðið þarna er að tímasetja insúlíngjöfina með morgunmatnum betur til dæmis 15-20 mín áður en borðað er.

Með síðbúna toppinn sem kemur fyrir áhrif kolvetna- og fituríkrar fæðu gæti viðkomandi haldið að of lítill skammtur hafi verið gefinn með hádegismatnum.  Hér er því varasamt að hækka insúlínskammtinn byggðan á gildinu fyrir kvöldmatinn. Betra er að horfa á tímasetningar og gefa sér jafnvel lítinn skammt af máltíðarinsúlíni klukkan 15 til að koma í veg fyrir toppinn um 17. Máltíðarinsúlín sem gefið er kl 12 er búið kl. 16 og getur því ekki hjálpað með toppinn kl 17. 

Leiðréttingarstuðull (eða insúlín næmi) er mikilvægur þáttur til að stjórna blóðsykrinum. Helsti ávinningur þess að mæla blóðsykur með reglulegu millibili er að geta leiðrétt of háan sykur fyrir máltíðir og í stöku tilfellum milli mála. Ef alltaf þarf að leiðrétta á svipuðum tíma sólarhringsins ætti að reyna að leita skýringa á af hverju það þarf frekar en að treysta á leiðréttingar. Einnig getur verið erfitt að átta sig á mynstri í blóðsykri og því getur verið gagnlegt að hætta að leiðrétta ef stendur til að komast að rót vandans sem getur verið of lítið grunninsúlín eða rangur leiðréttingarstuðull.

Leiðréttingarstuðull er mismunandi milli einstaklinga en hann er einnig breytilegur á mismunandi tímum sólarhrings hjá sama einstaklingnum. Gott er að miða við að  leiðrétta niður í 7 mmól/L og er það gert í dæminu hér að neðan.

Hver er minn leiðréttingarstuðull?

Einföld leið til að meta leiðréttinguna er:

100 / (heildarnotkun insúlíns á dag (Grunninsúlín og máltíðarinsúlín))

Ef viðkomandi notar um það bil 25 einingar af máltíðarinsúlíni og 25 einingar af grunninsúlíni er heildarnotkunin 50 einingar.

Leiðréttingarstuðull væri því 100/50 = 2

Það þýðir að 1 eining insúlíns myndi lækka blóðsykurinn um 2 mmól/L.

Ef blóðsykur er t.a.m. 13mmól/L í hádeginu ætti viðkomandi að gefa sér 3 einingar auk máltíðarleiðréttingar til  að lækka blóðsykur niður í 7 mmól/L

Hafa þarf í huga að insúlínviðnám er mismikið á ólíkum tímum sólarhringsins. Yfirleitt þarf heldur meira insúlín á morgnana því þá er viðnám meira og minna á kvöldin og eftir hreyfingu því þá er viðnámið minna.

Ef vart verður við sykurföll í kjölfar leiðréttinga getur þurft að endurskoða þetta hlutfall þannig að hver eining jafngildi lækkun upp á 2,5 mmól/L en ef sykur helst áfram hár gæti þurft að breyta í átt að því að hver insúlíneining lækki um 1,5 mmól/L.  

Til þess að koma í veg fyrir blóðsykurföll (undir 3,5 mmól/L) þarf að mæla blóðsykur reglulega og gefa viðeigandi insúlínskammta. Hins vegar er ekki óvenjulegt  að finna fyrir vægum sykurföllum stöku sinnum en þau er mikilvægt að meðhöndla eins fljótt og kostur er.

Ef blóðsykurföll verða alltaf um svipað leyti sólarhringsins er mikilvægt að reyna að koma í veg fyrir þau. Þau skref sem hafa verið rædd nú þegar ættu að geta varpað ljósi á helstu orsakir blóðsykurfalla.

Hver er besta leiðin til að meðhöndla blóðsykurfall?

Besta leiðin til að meðhöndla lágan blóðsykur er að borða 15-20 g af skjótvirkum kolvetnum til dæmis glúkósatöflur eða banana. Æskilegt er að bíða í 15-20 mínútur til þess að vita hvort einkennin líði  hjá. Ef ekki, gæti verið gott að fá sér eina brauðsneið til viðbótar. Tilhneigingin er sú að ofleiðrétta lágan blóðsykur og þess vegna er mikilvægt að mæla sig eftir um klukkustund til að tryggja að blóðsykurinn hafi ekki rokið upp úr öllu valdi. 

Eftir blóðsykurfall

Erfitt getur reynst að stjórna blóðsykrinum  eftir blóðsykurfall eins og sést á myndinni hér að ofan. Gæta verður að því að hætta á öðru sykurfalli er meiri sólarhringinn á eftir því fyrsta.  Ástæðan er sú að líkaminn reynir að leiðrétta sykurinn sjálfur. Það gerir hann með því að nýta sér forða í vöðvum og lifur. Ef annað sykurfall verður er hætt við að forðinn í seinna skiptið sé lítill. Ágætt er að líkja þessu saman við að vinda blauta tusku –  í fyrstu kemur svolítið vatn en þegar við vindum í annað sinn er hætt við að vatnið sé búið.  Mikilvægt er að hafa gætur á blóðsykrinum í allt að sólarhring eftir blóðsykurfall.

Glúkósatöflur

Í apótekum fást nokkrar tegundir af glúkósatöflum með mismunandi kolvetnainnihaldi. Það er því best að kynna sér hve mikið hver tafla inniheldur til að borða hvorki og mikið né lítið af þeim.

Þjálfun er mikilvægur þáttur í góðri sykurstjórn. Hún veitir vellíðan  og viðheldur heilbrigði. Þeir sem æfa reka sig hinsvegar á að hætta á blóðsykurföllum eykst en við því er hægt að bregðast og því engin ástæða til hræðast æfingar. Margir hafa náð frábærum árangri þrátt fyrir sykursýki af tegund 1. Það getur tekið margar tilraunir að ná insúlínskömmtum, tímasetningum og kolvetnamagni  fyrir æfingar réttum en vegna þess hve misjöfn við erum er ekki hægt að segja að ein leið virki best.

Undirbúningur

Best er að vera á bilinu 5 - 10 mmól/L fyrir æfingu.

Ef æfingin er styttri en 45 mínútur:

- Borðaðu 20 - 30 g af kolvetnum ef blóðsykur er lægri en 7 mmól/L.

- Borðaðu 10 - 20 g af kolvetnum ef blóðsykur er á milli 7 og 10 mmól/L.

-Ef blóðsykur er á bilinu 10 til 13 mmól/L þarf engin auka kolvetni.

-Ef blóðsykur er hærri en 13 mmól/L ætti að íhuga að fresta æfingu þar til blóðsykur byrjar að lækka því hætta er á ketónablóðsýringu (e. ketoacidosis).

Ef æfingin er lengri en 45 mínútur þarf  að draga úr máltíðarinsúlíni um 30-50% fyrir æfingu.

Auk þess gæti þurft að draga úr grunni um allt að 50%. Minnkun insúlíns í tengslum við hreyfingu er mjög persónubundin og eru leiðbeiningarnar hér að ofan eingöngu til viðmiðunar.

Hér er lykilatriði að prófa sig áfram því engir tveir eru eins.

Á meðan æfingu stendur

Það fer eftir lengd æfingar og hversu erfið hún er hve mikið þarf að borða af kolvetnum á meðan á æfingu stendur.  (Sjá viðauka 3 til að fá sérstakar ráðleggingar um auka kolvetni).

Eftir æfingu

Grunninsúlín getur þurft að lækka um 10-20% nóttina eftir æfingu. Þetta er auðveldara að gera ef þú ert á tveimur skömmtum af grunninsúlíni á sólarhring.  Nauðsynlegt getur verið að fá viðbótar kolvetni fyrir nóttina til að líkaminn geti fyllt á birgðir í vöðvum og lifur án þess að þú fáir blóðsykurfall um nóttina.

Reglulegar mælingar tengjast betri blóðsykurstjórn. Nú er hægt að hlaða gögnum niður úr flestum blóðsykurmælum en auk þess eru til síritar sem auðvelda lífið enn frekar. Notendur insúlíndæla eru hvattir til að setja upp CARELINK aðgang þar sem á einfaldan hátt er hægt að sækja mælingar úr sykurnema og blóðsykurmæli. Þegar búið er að hlaða niður er hægt að skoða það mynstur sem kemur upp eins og á myndunum hér að ofan og gera breytingar ef þarf. Ef þetta er gert með reglulegu millibili til dæmis vikulega verður auðveldara að gera smávægilegar breytingar og bera saman mismunandi niðurstöður til að sjá hverju breytingar skila. Þessi gögn er hægt að senda til göngudeildar eða þeirra heilbrigðisstarfsmanna sem þú hefur getað leitað til hingað til vegna sykursýkinnar.

Blóðsykurföll að næturlagi eru óæskileg af nokkrum ástæðum

-Það er erfiðara að átta sig á þeim en á daginn.

-Ef þau eru algeng geta einkenni þeirra minnkað og loks horfið.

-Þau geta orsakað blóðsykurhækkun undir morgun og eftir morgunmatinn.

Þú getur í raun ekki útilokað blóðsykurfall nema með því að vakna og mæla blóðsykurinn kl 03:00 í nokkur skipti.  Blóðsykurinn getur verið eðlilegur þegar þú vaknar að morgni þrátt fyrir að hann hafi verið lágur um nóttina. Gagnlegt er að athuga þetta af og til.

Hvað veldur blóðsykurfalli að næturlagi? Algengustu orsakir:

-Of stórir skammtar af grunninsúlíni (basal)

-Líkamsrækt um daginn án þess að bæta sér upp kolvetni eða nota tímabundinn grunn í dælu.

-Áfengi. Alkóhólið í áfengum drykkjum stöðvar framleiðslu glúkósa í lifrinni – sem alla jafna viðheldur blóðsykri að næturlagi.

Hvernig er hægt að bregðast við?

Ef þú lækkar alltaf í blóðsykri að næturlagi þarftu ef til vill að minnka næturgrunninn af insúlíni. Til að byrja með væri gott að minnka insúlíngjöf um 10%. Þetta þýðir að ef þú notar 1 einingu á klukkustund ættirðu að lækka grunnin niður í 0,9 einingar á klukkustund. Gefðu nýrri stillingu alltaf nokkra daga áður en þú breytir aftur.

Eftir æfingar gætir þú þurft að setja inn tímabundinn grunn. Ágætt er að byrja á að minnka grunninn um 20-30% . Athugið að það tekur 1 -1,5 klukkustund fyrir breytingar á grunni að skila sér.

Ef þú neytir áfengis  er gagnlegt að nota tímabundinn grunn og borða eitthvað sem inniheldur kolvetni áður en þú sofnar.

Að hefja daginn með háan blóðsykur gerir það að verkum að erfiðara er að ná markmiðum sínum en ef sykurinn í lagi að morgni. Ef  fyrsta markmið er að koma í veg fyrir blóðsykurföll að næturlagi ætti annað markmið að vera gott blóðsykurgildi að morgni.

Hvað orsakar háan blóðsykur að morgni?

Bláa línan í myndinni hér að ofan er dæmi um einhvern sem fer að sofa með of háan blóðsykur (um 10 mmól/L) og vaknar svipaður. Í þessu tilviki þarf að skoða hvað var gefið með máltíðinni (bolus) kvöldið áður. Grunninsúlín virðist vera rétt stillt því sykurinn helst jafn yfir nóttina þrátt fyrir að sykurinn sé óþarflega hár.

Rauða línan er dæmi um of lítið grunninsúlín. Blóðsykur er fínn þegar viðkomandi sofnar en hækkar um nóttina.

Dögunarfyrirbæri (e. dawn phenonmenon)  er ástand þar sem blóðsykur hækkar verulega á milli klukkan 03:00 og 07:00. Þetta hefur mismikil áhrif á einstaklinga en það stafar af hækkun hormóna á morgnana (kortisól og vaxtarhormón) sem meðal annars minnkar næmi líkamans fyrir áhrifum insúlíns.

Lausnir:

1. Mikilvægt er að ganga úr skugga um að blóðsykur sé í lagi fyrir svefninn.

2. Ef blóðsykur er í lagi fyrir svefninn en of hár þegar vaknað er gæti þurft að auka grunn að næturlagi um 10-20%.

3. Dögunarfyrirbærið má laga með því að auka grunninsúlín klukkan 03:00. Ágætt er að byrja á 10% hækkun á þessum tímapunkti.

Þumalfingursregla er að flestir þurfa um 40-50% af insúlíni í grunn (basal) og 50-60% sem máltíðarinsúlin (bolus). Ef grunninsúlínskammtur er stærri en þetta gæti þurft að gera breytingar. Þetta er mikilvægt þar sem of mikið grunninsúlín getur aukið matarlyst og átt þátt í þyngdaraukningu. Of stór grunnskammtur getur líka aukið hættu á blóðsykurföllum.

Hvernig get ég ákvarðað hvort grunnskammtur er réttur?
Besta leiðin til að prófa þetta er að fasta eða borða máltíð án kolvetna. Með því að fasta þarf ekkert máltíðarinsúlín. Í dæminu hér fyrir ofan hefur einstaklingurinn borðað kolvetnalausa máltíð í morgunmat.

Svarta línan sýnir hvað gerist ef grunninsúlín stillingar eru réttar - Blóðsykur er jafn.
Rauða línan sýnir hvað gerist ef of mikið grunninsúlín er notað - Blóðsykur lækkar.
Bláa línan sýnir hvað gerist ef of lítið grunninsúlín er notað - Blóðsykur hækkar.

Þú getur einnig fastað eða borðað kolvetnalausar máltíðir um hádegi, kaffitíma og kvöldmat til að sjá hvernig blóðsykur hagar sér á þessum tímum sólarhringsins. Hægt er að gera þessar tilraunir á nokkrum dögum til þess að fastan verði ekki of löng í einu.

Hvaða breytingar er hægt að gera?
Ef blóðsykur fellur eftir máltíð án kolvetna (eða ef þú ert fastandi) ætti að prófa að lækka grunninsúlínskammt um 10% til að byrja með.

Ef blóðsykur hækkar eftir máltíð án kolvetna (eða ef þú ert fastandi) ætti að prófa að auka grunninsúlínskammt um 10% til að byrja með. 

Tímabundinn grunnur
Með dælunni er hægt að stilla inn tímabundinn grunn. Þetta getur verið gagnlegt í tengslum við hreyfingu, veikindi, streitu og hjá sumum konum fyrir blæðingar. Hægt er að stilla inn mismunandi grunnmynstur fyrir vinnudaga og helgar til að halda sem jöfnustum blóðsykri. Verulegur munur getur verið á insúlínþörf eftir því hvort um er að ræða virka daga eða helgar. 

Sjá viðauka 1 en þar eru hugmyndir að kolvetnalausum máltíðum.

Tímabundið markmið (e. temporary target)
Í nýjustu gerð insúlíndæla er gervigreind. Grunnurinn tekur stöðugum breytingum því nýjar upplýsingar berast til dælunnar frá sykurnemanum á 5. mínútna fresti. Þetta kerfi vinnur stöðugt að því að finna bestu lausn varðandi sykurstjórn.

Þó er hægt að velja tímabundið markmið en með því hægt að hækka það gildi sem dælan reynir að ná í 8,3 mmól/l í stað 6,7 mmól/l. Þetta er gott að gera áður en farið á æfingu af einhverju tagi.

Við veikindi á þessi dæla að geta mætt aukinni insúlínþörf án inngrips frá einstaklingum sjálfum

Besta leiðin til stilla saman máltíð og insúlínskammt er að telja kolvetni. Við leggjum ríka áherslu á að þú kynnir þér og lærir kolvetnatalningu ef þú hefur ekki tileinkað þér hana nú þegar. Hægt er að fá aðstoð við kolvetnatalningu hjá næringarfræðingi á innkirtladeild.

Að stilla skammta – hvaða þættir eru mikilvægir?

-Með tímanum öðlast fólk reynslu í að meta kolvetnainnihald matvæla sem það borðar oftast. Í þessu sambandi gildir máltækið æfingin skapar meistarann. Hjálpleg smáforrit í farsíma eru til dæmis Carbs and Cals og MyFitnessPal.

-Kolvetnahlutfall (hve mikið insúlín þarf með máltíðum) er mjög mismunandi milli einstaklinga og reyndar hjá sama einstaklingi á mismunandi tímum sólarhringsins. Gróft mat á kolvetnahlutfalli er að finna í viðauka aftast í þessu hefti. Þetta hlutfall getur einnig breyst eftir því sem tíminn líður og er því mikilvægt að fara yfir stillingar öðru hvoru.

-Tímasetning máltíðarinsúlíns getur verið mikilvæg en aftur er vikið að því í skrefi 5.

Er ég að gefa réttan skammt?
-Það fyrsta sem þarf að gera er að ganga úr skugga um að grunninsúlín sé rétt (þrep 3). Mældu blóðsykur fyrir máltíð og tveimur klukkustundum eftir að borðað er.

-Ef blóðsykur er hærri en 10 mmól/L tveimur tímum eftir máltíðina getur þurft að breyta kolvetnahlutfallinu og gefa þar af leiðandi meira insúlín. Tveimur tímum eftir máltíð ætti blóðsykur aftur að vera orðin svipaður og áður en borðað var.
 
-Ef blóðsykur er lægri 2 tímum eftir máltíðina en hann var fyrir hana getur verið nauðsynlegt að breyta hlutfallinu og minnka insúlínskammtinn þar með. Þú gætir byrjað á að breyta hlutfallinu í smáum skrefum.

Dæmi: Ef hlutfallið er 1:15 (einingar/grömm kolvetna) og blóðsykur er of hár eftir máltíð gætir þú breytt hlutfallinu í 1:12.

Ef blóðsykur er hár eftir tvo tíma en lækkar svo næstu 4-5 klukkustundir getur það þýtt að skoða þurfi tímasetningu máltíðarinsúlínsins það er að máltíðarinsúlínið þurfi að gefa enn fyrr (20-30 mín fyrir máltíð).

Þrátt fyrir að insúlín eins og Novorapid, Humalog og Apidra séu hraðvirk, getur tekið þau um 30 mínútur að byrja að virka jafnvel þótt þau séu gefin með dælu. Þetta getur þýtt að kolvetnaríkar máltíðir geta hækkað blóðsykur mikið áður en insúlínið fer að virka sé það ekki gefið í tíma. Á hinn bóginn geta máltíðir sem innihalda mikið af fitu (pizzur og annar skyndibiti) tafið hækkun blóðsykurs en leitt til þess að blóðsykur getur hækkað löngu eftir máltíðina. Fiasp er nýjasta hraðvirka insúlínið. Yfirleitt ætti að nægja að gefa það 0-5 mín fyrir máltíð. Um fitu- og kolvetnaríkar máltíðir gildir þó það sama. Sykurinn getur farið af stað löngu eftir að borðað er.

Tímasetning máltíðarinsúlíns

Þegar blóðsykur er mældur 2 klukkustundum eftir máltíð, og aftur fyrir næstu máltíð, gefur það góða vísbendingu um hvort máltíðarleiðréttingin hafi virkað eins og til var ætlast. Það er gagnlegt að huga að því hvernig máltíðin sem við ætlum að borða er samsett.

 Í dæminu hér að ofan hefur blóðsykur hækkað hratt eftir kolvetnaríkan morgunverð og afleiðingin er mikil hækkun. Á línuritinu sést líka hvernig blóðsykur hækkar seint að deginum eftir fituríkan hádegisverð. Það gerist vegna þess að fitan tefur fyrir frásogi kolvetna.

Með því að mæla blóðsykur eingöngu rétt fyrir hádegið í tilfelli sem þessu, væri ályktunin ef til vill sú að þú ættir að gefa minna insúlín með morgunmatnum, sem væri ekki rétt. Ef máltíð ar skammtur inn væri gefinn fyrr er líklegt að sykurinn hefði ekki hækkað strax eftir morgunmatinn. Því getur tímasetningin verið alveg jafn mikilvæg og réttur skammtur af insúlíni.

Á sama hátt með því að mæla blóðsykur bara fyrir kvöldmatinn gætirðu dregið þá ályktun að þú þyrftir meira insúlín með hádegismatnum en það myndi líklega leiða til blóðsykurfalls seinni partinn. Þarna gegnir tímasetning lykilhlutverki líka.

Mismunandi skammtaform máltíðarinsúlíns

Insúlíndælur geta skammtað insúlín með máltíðum á mismunandi hátt. Allt í einu, hluta strax og hluta á lengri tíma og svo framvegis. Meta þarf hvað er rétt í hvert skipti. Skynsamlegt getur reynst að skipta máltíðarinsúlíni upp og gefa það á lengri tíma einkum ef um fituríkar máltíðir er að ræða.

Í nýjustu gerð insúlíndæla eins og stuttlega hefur verið fjallað um hér að ofan gildir þetta þó ekki. Ekki er hægt að skipta skömmtum upp yfir lengri tímabil því reikniforritið í dælunni á að ráða við minniháttar flökt af völdum máltíða.

Það skiptir samt máli að halda áfram að fylgjast vel með einkum ef máltíðir eru fitu og kolvetnaríkar því blóðsykurhækkunin getur komið eftir 2-3 tíma og þá ræður dælan ekki við hækkunina. Þá er nauðsynlegt að gefa sér leiðréttingu.

Leiðréttingarstuðull (eða insúlín næmi) er mikilvægur þáttur til að stjórna blóðsykrinum. Helsti ávinningur þess að mæla blóðsykur með reglulegu millibili er að geta leiðrétt of háan sykur fyrir máltíðir og í stöku tilfellum milli mála. Ef alltaf þarf að leiðrétta á svipuðum tíma sólarhringsins ætti að reyna að leita skýringa á af hverju það þarf frekar en að treysta á leiðréttingar. Einnig getur verið erfitt að átta sig á mynstri í blóðsykri og því getur verið gagnlegt að hætta að leiðrétta ef stendur til að komast að rót vandans sem getur verið of lítið grunninsúlín eða rangur leiðréttingarstuðull.

Hver er minn leiðréttingarstuðull?

Einföld leið til að meta leiðréttinguna er:

 100 / (heildarnotkun insúlíns á dag (Grunninsúlín og máltíðarinsúlín))

Ef viðkomandi notar um það bil 25 einingar af máltíðarinsúlíni (bolus) og 25 einingar af grunninsúlíni (basal) er heildarnotkunin 50 einingar.

Leiðréttingarstuðull væri því 100/50 = 2

Það þýðir að 1 eining insúlíns myndi lækka blóðsykurinn um 2 mmól/L.

Ef blóðsykur er t.a.m. 13mmól/L í hádeginu ætti viðkomandi að gefa sér 3 einingar auk máltíðarleiðréttingar til  að lækka blóðsykur niður í 7 mmól/L

Ef vart verður við sykurföll í kjölfar leiðréttinga getur þurft að breyta þessum stillingum þannig að hver eining jafngildi lækkun upp á 2,5 mmól/L en ef sykur helst áfram hár gæti þurft að breyta í átt að því að hver insúlíneining lækki um 1,5 mmól/L en þannig gæfi dælan meira insúlín.

Notkun Bolus Wizard gerir dælunni kleift að taka tillit til þess hve mikið virkt insúlín er enn til staðar í líkamanum en það hjálpar mjög þegar ákvarða á leiðréttingarskammtinn.

Til þess að koma í veg fyrir blóðsykurföll (undir 3,5 mmól/L) þarf að mæla blóðsykur reglulega og gefa viðeigandi insúlínskammta. Hins vegar er ekki óvenjulegt að finna fyrir vægum sykurföllum stöku sinnum en þau er mikilvægt að meðhöndla eins fljótt og kostur er.

Ef blóðsykurföll verða alltaf um svipað leyti sólarhringsins er mikilvægt að reyna að koma í veg fyrir þau. Þau skref sem hafa verið rædd nú þegar ættu að geta varpað ljósi á helstu orsakir blóðsykurfalla.

Hver er besta leiðin til að meðhöndla blóðsykursfall?

Besta leiðin til að meðhöndla lágan blóðsykur er að borða 15-20 g af skjótvirkum kolvetnum til dæmis glúkósatöflur eða banana. Æskilegt er að bíða í 15-20 mínútur til þess að vita hvort einkennin líði hjá. Ef ekki, gæti verið gott að fá sér eina brauðsneið til viðbótar. Tilhneigingin er sú að ofleiðrétta lágan blóðsykur og þess vegna er mikilvægt að mæla sig eftir um klukkustund til að tryggja að blóðsykurinn hafi ekki rokið upp úr öllu valdi.

Eftir blóðsykurfall

Erfitt getur reynst að stjórna blóðsykrinum  eftir blóðsykurfall eins og sést á myndinni hér að ofan og gæta verður að því að hætta á öðru sykurfalli er meiri sólarhringinn á eftir því fyrsta.  Ástæðan fyrir því, að hætta á öðru sykurfalli er meiri, er sú að líkaminn reynir að leiðrétta sykurinn sjálfur. Það gerir hann með því að nýta sér forða í vöðvum og lifur. Ef annað sykurfall verður er hætt við því að forðinn sé lítill. Ágætt er að líkja þessu saman við að vinda blauta tusku –  í fyrstu kemur svolítið vatn en þegar við vindum í annað sinn er hætt við að vatnið sé búið.  Mikilvægt er að hafa gætur á blóðsykrinum í allt að sólarhring eftir blóðsykurfall.

Glúkósatöflur

Í apótekum fást nokkrar tegundir af glúkósatöflum með mismunandi kolvetnainnihaldi. Það er því best að kynna sér hve mikið hver tafla inniheldur til að borða hvorki og mikið né lítið af þeim. 

Þjálfun er afar mikilvægur þáttur í góðri sykurstjórn. Hún veitir vellíðan og viðheldur heilbrigði. Þeir sem æfa reka sig hinsvegar á að hætta á blóðsykurföllum eykst en við því er hægt að bregðast og engin ástæða til hræðast æfingar. Margir hafa náð frábærum árangri þrátt fyrir sykursýki af tegund 1. Það getur tekið margar tilraunir að ná insúlínskömmtum, tímasetningum og kolvetnamagni  fyrir æfingar réttum en vegna þess hve misjöfn við erum er ekki hægt að segja að einleið virki best.

Undirbúningur

Best er að vera á bilinu 5 - 10 mmól/L fyrir æfingu.

Ef æfingin er styttri en 45 mínútur:

- Borðaðu 20 - 30 g af kolvetnum ef blóðsykur er lægri en 7 mmól/L.

- Borðaðu 10 - 20 g af kolvetnum ef blóðsykur er á milli 7 og 10 mmól/L.

Ef blóðsykur er á bilinu 10 til 13 mmól/L þarf engin auka kolvetni.

Ef blóðsykur er hærri en 13 mmól/L ætti að íhuga að fresta hreyfingu þar til blóðsykur byrjar að lækka vegna aukinnar hættu á ketónablóðsýringu (e. ketoacidosis).

Ef æfingin er lengri en 45 mínútur þarf  að lækka grunn- og máltíðarinsúlín um 30-50% fyrir æfinguna.

Hér er lykilatriði að prófa sig áfram því engir tveir eru eins.

Ef þú dregur úr grunninsúlíni (temporary basal) er best að draga úr því 1 - 2 klukkustundum fyrir æfingu.

Á meðan á æfingu stendur

Það fer eftir lengd æfingar og hversu erfið hún er hve mikið þarf að borða af kolvetnum á meðan á æfingunni stendur.  (Sjá viðauka 3 til að fá sérstakar ráðleggingar um auka kolvetni).

Eftir æfingu

Með reglulegum mælingum næst betri stjórn á blóðsykri. Nú er hægt að hlaða gögnum úr flestum blóðsykurmælum inní tölvu eða snjalltæki en auk þess eru til síritar sem auðvelda lífið enn frekar. Notendur insúlíndæla eru hvattir til að setja upp CARELINK aðgang þar sem á einfaldan hátt er hægt að sækja mælingar úr sykurnema og blóðsykurmæli. Síðan er hægt að skoða það mynstur sem kemur upp eins og á myndunum hér að ofan, og gera breytingar ef þarf. Ef þetta er gert með reglulegu millibili, til dæmis vikulega , verður auðveldara að gera smávægilegar breytingar og bera saman mismunandi niðurstöður til að sjá hverju breytingar skila. Þessi gögn er hægt að senda til göngudeildar eða þeirra heilbrigðisstarfsmanna sem þú hefur getað leitað til vegna sykursýkinnar.